روش هــــای کهــن آبیــــاری، بــدعتــی تحسیــن برانگیــز (قنات و ....)

در تاريخ ديرپاي اين مرز و بوم، آب هميشه نقش كليدي داشته است. شبكه هاي معروف آبياري، يعني قناتها در جهان به خوبي شناخته شده هستند. عمر اين تكنيك به 2500 سال بر مي گردد. اولين سند مكتوب در خصوص تكنيك حفر قنات، در نوشته هاي هرودوت، مورخ مشهور يوناني به چشم مي خورد و اين صنعت در دوران هخامنشيان (550-330 سال قبل از ميلاد) كاملا رايج و متداول بود. در حفاري هاي باستان شناسي به بقاياي آبگير، مخازن آب با سرريزها و مجاري تخليه و حتي شبكه هاي فاضلاب دست يافته اند، كه عمرشان به دوره قبل از هخامنشيان ، دوره قبل از ايلام و آشور (1500-600 سال قبل از ميلاد) مي‏رسد.

آثاري كه در سرزمين ايران به دست آمده است، نشان مي دهد كه مردم اين سرزمين در حدود 7000 سال پيش داراي تمدن بسيار پيشرفته‏أي بوده اند. قسمت غربي فلات ايران تقريباً از 5000 سال پيش وارد دوران تاريخي گرديد و ساكنان اين سرزمين خط ميخي را به وجود آوردند. آثارمكشوفه نشان مي دهد كه ساكنان ايران در هزاره دوم و سوم پيش از ميلاد ، مردمي صلح جو ، كشاورز و هنرمند بوده است.

به طور كلي چهار شيوه آبياري در ايران كهن وجود داشته است. اين چهار شيوه عبارتند از چاه ها و آب انبارها، قنوات – نهركشي – بندها و سدها.

Chek Chek Temple, Source: A majical spring in the barren mountains of the Yazd region

A typical building in desert area in Yazd province, Location: Abarku city

TOROQ weir dam, Location: Khorasan province, Age: 400 years

Kharaghan bridge, Age: 200, Material: Masonary, Location: Yazd province

چاه ها و آب آنبارها – چاه هاي معمولي كه به صورت قائم با ابزارهاي دستي حفر مي شد و آب آنرا به وسيله دلو با كمك انسان با چهار پايان بيرون مي كشيدند. ايرانيان قديم علل پيدايش چاه هاي آرتزين و طرز مهار كردن آن رامي دانسته اند ولي استفاده چنداني از آن نكرده اند.

مازاد باران را در محل هايي به نام آب انبار ذخيره مي كرده اند كه نمونه هاي آنها در كنار كويرها، بيابانها، دشت هاي خشك و گرم جنوب ايران به صورت سرپوشيده . براي تامين نيازهاي كاروانها، دهات قراء و غيره به چشم مي خورد.

Amir multy dam, Fars province, Age 1000 years

Bahman weir dam, Fars province, Age 2000 years

Golestan weir dam, Khorasan province, Age 300 years

Fariman weir dam, Khorasan province, Age 400 years

قنات – مهمترين شيوه آبياري در بسياري از نقاط ايران قنات بوده است از آنجاييكه در بسياري از نقاط ايران رودخانه چنداني وجود ندارد، و تعداد رودخانه هاي دائمي نيز بسيار اندك است مردم ايران در حدود سه هزار سال پيش به ابتكار نوين و تحسين انگيزي دست يافته اند كه به قنات يا كاريز مشهور گرديد. اين ابداع مهم و بي نظير بعدها از خاورميانه به شمال آفريقا اسپانيا و سيسيل انتقال 1يدا كرد و مورد بهره برداري قرار گرفت. مورخين يوناني از قنات هاي ايران در زمان هخامنشيان سخن رانده اند، از اين رو مي توان قدمت قنات رات پيش از هخامنشيان نسبت داد. مورخان در مورد قنات و در عهد اشكانين و ساسانيان نيز سخن گفته اند. در اين روش آب هاي زيرزميني را جمع آوري كرده تحت قوه ثقل به سطح زمين مي رانده اند. ايرانيان با‌آگاهي كامل از وجود جريان هاي آبهاي زيرزميني به فكر افتاده اند كه به جار چاه هاي عمودي چاه هاي افقي حفر كنند تا بدين ترتيب به آب هاي زيرزميني راه يابند و آنرا با استفاده از شيبي ملايم به سطح زمين هدايت كنند.

در ايران قديم از رودخانه هاي بزرگي چون دجله ، هيرمند نهرهايي منشعب كرده بودند و آب آنرا به بيابان هاي بي آب منتقل نموده اند.

ايرانيان قديم در ساخت نهرها و كانال هاي آبياري دقت بسيار مبذول داشته اند و اگر مسير آب سست و آبكش
مي نمود، كف نهرها را آجر فرش كرده اند و ملات يا آهك آب بند به كار برده‏اند. صنعت سدسازي در دوران ساسانيان، به ويژه در دوره سلطنت شاپور اول رونق گرفت. عمرسدهايي كه از اين دوره به جاي مانده است بين 1300 تا 1700 سال مي باشد. از جمله ابنيه مهم مربوط به اين دوران ، مي توان به بند ميزان در شوشترو پل بند شوشتر به طول 500 متر و داراي 40 دهانه اشاره نمود. بند امير از آثار دوران آل بويه مي باشد كه در 35 كيلومتري شمال شيراز واقع شده و عمر آن به 1000 سال مي رسد. بند امير ، بندي سه منظوره، آبياري، پل و آسياب بوده كه همچنان داير است. در اواخر قرن وسطي ، در عصر صفويه (870-1100 هجري) عصر جديدي كه در زمينه كنترل و مهندسي آب آغاز شد. مقارن همين دوره بود كه بندها و پل هاي مشهد و اصفهان بنا گرديد و بندهاي انحرافي و مخزني بزرگ احداث گرديد كه بعضي از آنها تا امروز پابرجا مانده است. از ميان چهل و چهار سد تاريخي جهان تا قرن هيجدم سه سد شادروان (قرن سوم ميلادي) كبار و ساوه در ايران وجود داشته و نه سد در اروپا بر پا شده است.

Meybod icewell, Yazd province, Age 130 years

water reservoir, Hormozgan province, Age 300 years

water reservoirs, Hormozgan province, Age 100 years

Ancient water mill, Hormozgan province, Age 150 years

مشخصات عمومي سدهاس قديمي ايران

با بررسي هاي بعمل آمده مشخص شده است كه ايرانيان قديم به سه مورد اساسي ، انتخاب محل سدها – شرايط زمين و پي – مواد و مصالح توجه خاصي داشته اند.

در تمام نقاطي كه سدهاي قديم ايران بنا شده، در انتخاب محل و نوع سد، ملاحظاتي فني و طراحي به خوبي مراعات شده است. توپوگرافي ، رژيم رودخانه، دسترسي به مواد و مصالح ساختماني و نحوه انحراف آب حين ساختمان، از جمله عواملي بوده اند كه مورد توجه قرار گرفته است.

Khaju bridge & diversion dam, Isfahan province, Age 361 years

Thirty-three arch bridge Isfahan province, Age 405 years

انواع سدهاي قديمي ايران

سدهاي قديمي ايران كه همه با مصالح بنايي ساخته شده اند به انواع زير دسته بندي مي شوند.

سدهاي وزني

تحقيقات نشان داده است كه كليه مسائل عمده طراحي كه در عصر حاضر در مورد اين گونه سدها در نظر گرفته مي‏شود، در سدهاي قديمي ايران، از جمله سد قديمي ساوه با بيش از 700 سال عمر و سد ششطراز با بيش از 900 سال عمر منظور شده است.

سدهاي قوسي

ايرانيان قبل از روميان با خصوصيات باربري قوس‏ها پي برده بودند. سد قديمي كبار با بيش از 700 سال عمر از اين جمله مي باشند.

سدهاي پشت بنددار

سد اخلمد با طول تارج 230 متر و ارتفاع 12 متر كه حجم مخزن آن سه ميليون مترمكعب است، سدفرمان با بيش از 400 سال عمر كه در حال حاضر در دست بهره برداري است. از اين نوع سدها مي باشند.

آسيابهاي شوشتر با 1700 سال قدمت، تجلي گاه هنر ايرانيان در استفاده از توان آب

در ميان 57 پديده شگفت انگيز بازمانده از فرهنگ بشري كه بعنوان نخستين ميراث جهاني از سوي يونسكو
ارزش گذاري شده است سه پديده معماري ايران يعني معبد چغاز نبيل (3300 سال قبل) و آثار باستاني تخت جمشيد و ميدان نقش جهان اصفهان بعنوان ميراث فرهنگي ثبت شده است و چهارمين آثاري كه در اين رابطه در دست اقدام يونسكو قرار دارد مجموعه آسيابهاي شوشتر است كه تعيين قدمت آن هنوز دقيق امكان پذير نشده است.

در خوزستان و در حوزه رودخانه هاي پر آبي همچون، رودخانه دز، كرخه، مارون، بهمن شير و بخشهاي ديگر رودخانه كارون، شبكه آبياري مينو (ميان آب) ممتاز است و ماندهاي بناها و تاسيسات آبي اين مجموعه در ارتباط با يكديگر و با برنامه أي يكپارچه كار مي‏كرده است آنچنانكه كليه تدابير و بناهائي كه هر يك در حوزه هاي كويري و كم آب به تنهائي ديده شده در شبكه آبياري پيرامون شوشتر بطور مجتمع و يكپارچه ديده مي شود و آبشارهاي شوشتر پديده‏أي مربوط به بخشي از اين شبكه عظيم آبياري است.

چنين بنظر مي رسد كه يكي از اهداف برپا شدن اين شبكه و بخصوص دستگاههاي اصلي فضاي آبشارهاي زيباي شوشتر، توانمند كردن قطره هاي آب و بهره گيري از نيروي پنهان در آنها براي چرخانيدن سنگهاي آسياب باشد، آسيابهائي كه در پشت پل بند گرگر در دل سنگ جاسازي شده بودند و قطره هاي نيرومند آب از پشت پل بند و از طريق چاههاي شتر گلوي زيربند به آسيابها هدايت مي‏شده است اين قطره هاي آب پيش از رسيدن به پل بند گرگر از پل بند ميزان گذشته و از طريق رودخانه گرگر به پل بند گرگر رسيده اند و پيش از آن نيزار آب رودخانه در پخشاب‏بند ميزان جدا شده و از بند ميزان گذشته اند.

آشنائي با بناهاي اصلي شبكه آبياري

-         بناهاي شبكه آبياري در شمال شرقي شهر.

-         پل بند ميزان.

پل بند ميزان در جهت شرقي – غربي در مقابل جريان شمالي – جنوبي رودخانه كارون قرار گرفته است. آنچنانكه راستاي رودخانه كارون پيش از رسيدن به پل بند به دو بخش تقسيم مي شود كه بخش بزرگتر آن به سمت غرب منحرف مي گردد.

ساختمان پل بند ميزان از سنگ و ساروج است و بجز فروريختگي پوشش برخي از دهانه هاي روبه رودخانه گرگر كه تعمير شده اند، خللي بر ساختمان پل بند وارد نيامده و از استحكام كافي برخوردار است. احداث پل بند ميزان را به نيمه اول قرن سوم ميلادي نسبت داده اند و تاكنون روايات و نظريه هاي گوناگوني براي ساختمان آن ابراز شده است.

پل بند و آسيابهاي گرگر

پل بند گرگر در فاصله هفتصد متري جنوب پل بند ميزان بر پا است. يك تونل انحرافي آبهاي مازاد و طغياني رودخانه گرگر را از شمال پل بند و از مشرق آن به حوزه جنوبي مجموعه آسيابهاي گرگر به رودخانه مي ريزد.

An immense historical complex of water Mills Shushtar ciry, Khuzestan province

بند قدیمی دومن، بمنظور ایجاد نیروی محرکه آسیاب های کنار آن، 15 کیلومتری شهر بستک، استان هرمزگان

مجموعه آسيابها درجنوب پل بند جاي دارد و چاههاي مخزن انباشت انرژي آب و شبكه آبرساني به آسيابها در دل صخره طبيعي دو سمت محور رودخانه كنده و جا سازي شده اند.

تا نيم قرن پيش از اين تعداد چهل آسياب در پشت بند گرگر ، گندم شهروندان شوشتري و شهرهاي دور و نزديك پيرامون آنرا با بهره گيري از انرژي آب، آرد مي كرده اند در آن هنگام فضاي سه باب آسياب به كارخانه برق اختصاص يافت كه در آن برق مورد نياز شهر شوشتر تامين مي شده است.

از چندي پيش ، با متروك شدن آسيابها و نيز كارخانه برق قديمي، گردش آب در اين مجموعه صنعتي از كنترل خارج شده و اينك در اغلب مجاري فرسوده اين شبكه صنعت به هرز مي رود. پس آب آسيابها از كار افتاده بصورت آبشارهاي زيبائي از جاي جاي صخره بيرون مي ريزد كه جذابيت چشمگيري دارد.

تاسيسات آبرساني و تصفيه فيزيكي آب چغاز نبيل با 3300 سال قدمت نمونه ديگري از هنر معماري ايران زمين

معبد چغاز نبيل – نيايشگاهي عيلامي است كه نزديك به 3300 سال پيش از اين ساخته شده است در بايگانيهاي آشوري از اين مكان بنام «دور اون تاشي» يا شهر اون تاش گال هم نام برده شده است. شهري پر آوازه و پر شكوه كه با شوش رقابت مي كرد و مركزيت سياسي نيز داشت. شهر «اون تاش گال» با نيايشگاهها، خيابان آجرفرش، كاخها و تاسيسات پيشرفته آبرساني و آبياري، گوشه هائي از تمدن و فرهنگ و هنر شكوفاي عيلامي را مشخص مي سازد. چغاز نبيل گستره أي نزديك به چهار كيلومتر مربع دارد و داراي سه باروي هم كانون و تو در توي خشتي است كه زيگورات پر آوازه چغاز نبيل در مركز آن قراردارد.

آبرساني به معابد، قصرها و شهر «دورانتاش» با همان عظمت احداث معابد و قصر مورد توجه معماران و تكنسينهاي آن زمان قرار گرفته بود. انتقال آب – براي انتقال آب به حوضچه ترسيب و سپس به داخل شهر، دورانتاش گال، پادشاه عيلامي 1365-1245 دستور حفر كانالي به طول 50 كيلومتر را صادر نمود. ابتداي اين كانال از كرخه شروع مي شد و خود اين شط در قسمت غرب شوش جريان داشت.

تاسيسات هيدروليكي – در مقابل حضار شهر دورانتاش (DUR-UNTASH) ، آثاري از تاسيسات هيدروليكي متشكل از يك مخزن بزرگ حفاري شده در بيرون ديوار و يك حوضچه نيز در داخل آن مشاهده مي گردد كه آب را از طريق يك سري كانالهاي كوچك و پس از صاف و ته نشين شدن در مخزن به حوضچه كوچكي منتقل مي نمود و اهالي و سكنه شهر از آن آب صاف استفاده مي كردند. اين مخزن به طول 10/70، عرض 25/7 و عمق 35/44 متر داراي ظرفيت حدود 350 متر مكعب بوده است. كف اين مخزن بعنوان دال از آجر پخته و آهك خيلي سخت ساخته شده است. دو ديوار جانبي نيز از آجر پخته و آهك ساخته شده و بر روي كف مخزن تكيه مي نمايند. كف مخزن خود از توده تشكيلات خاكي تشكيل يافته و آب كانال ورودي به آنجا مي ريخت. اين كانال ورودي احتمالا در تمام طول خود بصورت كانال روباز حفاري گرديده بود. بالاخره ديواره چهارم مخزن طرف شهر، از آجر كاملا پخته و آهك ساخته شده است. اين ديوار در پائين ترين قسمت خود در 9 نقطه به ارتفاع 80/0 و به عرض 15/0 متر براي آبگيري سوراخ گرديده است كه از همديگر 80/0 متر فاصله دارند. هر كدام از اين آبگيرها از دو لايه آجر پخته و يك لايه سنگ ساخته شده است و همه درزها نيز از كف تا لايه سنگي از نوعي ساروج (BITUM) درست شده است. زواياي مخزن بوسيله آهك بحالت گرده ماهي در آورده شده اند. هر يك از 9 لايحه آبگير كه انتقال آب به حوضچه را تامين
مي‏كردند و زير حصار قديمي شهر قرار داشتند از دو سطح مورب تشكيل شده است و يك قسمت آن بطول 60/1 متر بطور قائم برش داده شده است. اولين سطح مورب كه از كف مخزن بزرگ شروع مي شود، داراي 80/1 متر طول و دومي داراي 75/3 متر طول هستند. اختلاف سطح تراز بين كف مخزن و حوضچه فوقاني 02/1 متر بوده است. اين حوضچه 60/7 متر طول ،‌9 متر عرض و 60/0 متر عمق داشته، بنابراين حجم آن 30/4 مترمكعب بوده است. توده تشكيلات تكيه گاه كه از آجر پخته خرد شده تشكيل گرديده است، بوسيله آهك به همديگر متصل گرديده و اطراف حوضچه كوچك را به عرض6 متر از سه طرف و به عرض 4 متر در طرف ضلع شمال شرقي و 50/1 متر در طرف ضلع جنوبي محاصره و احاطه مي نمايد. اين ديوار به عمق 50/2 متر در داخل زمين قرار داشته و بعنوان پلات فورم يا سكو كار در اطراف حوضچه مورد استفاده قرار مي گرفت. بر اساس داده هاي فوق نحوه كار اين تاسيسات هيدروليكي كاملا درك مي شود: يعني موقعي كه مخزن تا لبه ديواره انتهائي پر از آب مي شد طبق قانون ظروف مرتبطه ، آب صاف (يعني تصفيه شده فيزيكي) و قابل شرب از طريق 9 رشته كانال حوضچه كوچك فوقاني را پر مي نمود.

www.mahdihashemi.blogfa.com www.soil-water.com